Urządzenia sterowania ruchem kolejowym > Urządzenia mechaniczne ręczne (kluczowe)
Urządzenia mechaniczne ręczne to najprostszy, jednak z punktu widzenia obsługi najmniej dogodny, sposób sterowania zwrotnicami i wykolejnicami.
W takim rozwiązaniu sterowanie odbywa się ręcznie (siłą ludzką) na miejscu - tam gdzie występuje dana zwrotnica lub wykolejnica - za pośrednictwem ręcznych napędów, które składają się z dźwigni nastawczej z przeciwwagą (tzw. zwrotnika) i cięgna napędnego (nastawczego).
Napęd zwrotnicowy mechaniczny ręczny
Film prezentuje przekładanie zwrotnicy rozjazdu z napędem mechanicznym ręcznym
UWAGA! Na powyższym filmie podczas przestawiania zwrotnicy nie zmienia położenia wskaźnik zwrotnicowy.
Więcej informacji o napędach zwrotnicowych - tutaj.
W takim systemie sterowania nastawniczy w celu zmiany przebiegu pociągu musi pokonywać drogę z budynku nastawni do danego napędu zwrotnicowego, nastawnie lokalizuje się w miejscach gdzie występuje największe zgrupowanie urządzeń nastawczych.
W związku z powyższym okręgi nastawcze muszą mieć małe obszary, co powoduje, że stacje posiadają ich nawet kilka.
Przykładowy posterunek ruchu (stacja) z dwoma okręgami nastawczymi
ND - nastawnia obsługuje sygnalizatory i zwortnice (1, 2, 3, 4) w obszarze zielonym
NW - nastawnia obługuje sygnalizatory i zwrotnice (11,12,13,14) w obszarze żółtym
Jeżeli zwrotnice obsługują tory, po których prowadzone są jazdy pociągowe, to ich przekładanie musi być zabezpieczone zamkami ryglowymi lub trzpieniowymi z kluczowym układem zależności określonym dla danego posterunku ruchu. Ma to na celu zrealizowanie odpowiednich zależności pomiędzy poszczególnymi zwrotnicami (tak by nie było możliwe np. ułożenie przebiegów sprzecznych) oraz zabezpieczenie przed przestawieniem zwrotnicy przez osoby nieuprawnione.
Cechą zamków ryglowych i trzpieniowych jest to, że wyjęcie klucza jest możliwe tylko w pozycji zamkniętej. Po otwarciu zamka kluczem w celu przestawienia zwrotnicy, klucz jest blokowany i nie da się go wyjąć.
Zamki trzpieniowe (opis na 1 powiększeniu)
Więcej informacji o zamkach trzpieniowych znajduje się - tutaj.
W zakresie zamków ryglowych stosuje się zamki pojedynczne i podwójne. Te pierwsze posiadają jedno gniazdo zamka przez co zwrotnica ryglowana jest tylko dla jednego położenia. Takie rozwiązanie powoduje uzależnienie zwrotnicy w jednym położeniu - przykładowo dla toru głównego, po którym prowadzone są przebiegi pociągowe. Natomiast po przestawieniu na tor boczny, ryglowanie nie jest realizowane, gdyż po nim prowadzone są tylko jazdy manewrowe (a nie pociągowe), a te nie wymagają uzależnienia.
Zamek ryglowy podwójny stosuje się tam, gdzie należy uzależnić zwrotnicę w obu położeniach, czyli gdy po obydwu torach rozjazdu prowadzone są jazdy pociągowe. W tym rozwiązaniu zamek posiada dwa gniazda dla kluczy - po jednym dla danego położenia zwrotnicy, przy czym w jednym z gniazd zawsze jest klucz, natomiast klucz przeciwnego zamka jest w nastawni, w tzw. skrzyni zależności. W celu przełożenia zwrotnicy należy wziąć klucz z nastawni, przejść do zwrotnicy, a następnie włożyć klucz do gniazda pustego zamka i przekręcić go. W efekcie tego działania możliwe będzie dopiero przełożenie zwrotnicy. Po jej przełożeniu możliwe jest wyjęcie zamka z przeciwnego zamka. Klucz ten zabieramy i zanosimy na nastawnię, umieszczając we właściwym gnieździe kluczy skrzyni zależności. Przekręcenie klucza uzależnienia zwrotnicę w ustalonym położeniu przez co możliwe będzie sygnału zezwalającego na jazdę po ułożonej drodze przebiegu.
Poniższy schemat przedstawia przykładową stację ze wskazanymi zwrotnicami uzależnionymi przez zamki ryglowe pojedyncze i podwójne.
Zwrotnice uzależnione zamkami ryglowymi pojedyniczymi i podwójnymi
- zielone strzałki - ZAMKI PODWÓJNE - zwrotnice 4 i 12 - przebiegi pociągowe.
- pomarańczowe strzałki - ZAMKI POJEDYNCZE - zwrotnice 3 i 11 - przebiegi pociągowe po torze głównym i manwrowe po torze bocznym (kierunek zwrotny)
- ND, NW - nastawnie (dysponująca/ wykonawcza)
Napęd zwrotnicowy ręczny z zamkiem ryglowym POJEDYNCZYM (opis na 1 powiększeniu)
Napęd zwrotnicowy ręczny z zamkiem ryglowym PODWÓJNYM (opis na 2 powiększeniu)
Gniazdo klucza w zamku (1) i klucz w gnieździe (2 i 3)
Poniższa fotografia przedstawia wykolejnicę wyposażoną z zamki ryglowe kluczowe, służące do jej uzależnienia względem zwrotnicy, która kieruje na tor z wykolejnicą (kluczowe powiązanie zwrotnicy z wykolejnicą). Gdy wykolejnica jest położona na torze, to zwrotnica jest ustawiona na kierunek po torze głównym. W celu przestawienia zwrotnicy na tor boczny, czyli ten chroniony wykolejnicą, najpierw trzeba zdjąć wykolejnicę z toru, co dopiero pozwoli na przestawienie zwrotnicy. 
Wykolejnica z zamkami ryglowymi kulczowymi (opis na powiększeniu)
Wykolejnica powiązana ze zwrotnicą przez układ zamków kluczowych
Wk1 - wykolejnica na torze bocznym
1 - zwrotnica (tor główny / tor boczny)
Aby zdjąć z toru powyższą wykolejnicę należy ze skrzyni zależności na nastawni wyjąć klucz wykolejnicowy, włożyć go i przekręcić w gnieździe klucza wykolejnicy (A). Następnie możliwe jest zdjęcie wykolejnicy z toru (zobacz opis wykolejnic - tutaj). Gdy wykolejnica jest w pozycji otwartej, rygiel zamka zwrotnicowego (B) nie jest już blokowany płytką (opórką) blokującą (C), przez co możliwe jest obrócenie i wyjęcie klucza. Jednocześnie klucz wykolejnicowy jest zablokowany w zamku wykolejnicy.
Po wyjęciu klucza zwrotnicowego z zamka (B), można przejść do rozjazdu powiązanego z wykolejnicą, włożyć klucz do zamka zwrotnicowego ryglowego i go przekręcić. To pozwoli na przełożenie zwrotnicy. Po jej przełożeniu klucz jest zablokowany w zamku, aż do momentu ponownego przełożenia zwrotnicy na kierunek przeciwny od toru, prowadzącego na tor z wykolejnicą. Gdy powyższe czynności zostaną wykonane w przeciwnej kolejności i klucz wykolejnicowy wróci do skrzyni zależności w nastawni (wykolejnica będzie na torze), będzie możliwe ustawienie przebiegu pociągowego po torze głównym.
Wykonanie potrzebnych uzależnień przy sterowaniu zwrotnicami / wykolejnicami wymusiło powstanie 24 form klucza (24 litery alfabetu) tak, aby każdy zamek kluczowy miał swój indywidualny klucz. Do tego należy doliczyć, że każda forma klucza może mieć 6 różnych grup wycięć co daje łącznie 144 różne rejestry kluczy. Klucze przechowywane są w nastawni zgodnie z zapisami regulaminu technicznego posterunku ruchu.
Aparat blokowy w nastawni (posterunku ruchu) i klucze zależnościowe
Zobacz opis wyprawiania pociągów ze stacji i blokady stacyjnej - tutaj.